Akhnaton

De zoon van de zon

In de geschiedenis zijn er altijd figuren die je op een of andere manier bijzonder aantrekken, mythische giganten die je misschien als een rolmodel gaat zien of persoonlijkheden die je inspirereren. Akhnaton is voor mij meer dan de wat warrige Zonnekoning die korte tijd de koers van het Oude Egypte wat wilde verleggen, hij was een echte mysticus, een innerlijk gedrevene met een boodschap die ook nu nog waarde heeft. Hij was - voor zover we weten - de eerste in de geschiedenis die broederschap, vrede en liefde tussen alle mensen predikte en daarmee misschien ook Mozes en via hem het Joodse en later het Christelijke geloof heeft beïnvloed.

Akhnaton was natuurlijk ook een farao in het machtige Egypte. Hij leefde volgens de normen van zijn tijd, maar toch weten we dat hij een roeping had, hij was revolutionair van binnenuit. Dat inspireerde ook de kunstenaars uit zijn tijd, die nieuwe vormen en uitingen vonden.

De data van Akhnaton's leven zijn niet precies bekend, geschat wordt dat hij leefde tussen 1376 en 1347 voor Christus. Toen hij koning werd was zijn naam, net als die van zijn vader, Amenhotep, maar hij nam de naam Akhnaton aan. Hij begon, met zijn vrouw Nefertiti, het geloofssysteem dat de basis vormde van de Egyptische samenleving te transformeren en verlegde het zwaartepunt van de oude Amon-RA naar de Zonnegod Aton. Een verschuiving van de strakke scheiding tussen hemel en aarde, die kenmerkend is voor veel oudere en hiërarchische (mannelijke) godsdiensten, naar een godsbegrip dat veel meer een verbinding tussen hemel en aarde vormde en de Zon daarbij als symbool gebruikte. In moderne termen misschien wat feministischer, minder georganiseerd en met de nadruk op de liefde.

Zijn hervormingen zijn niet echt aangeslagen, maar dat bestempelt hem volgens mij nog niet tot een soort fanatieke aanhanger van een sektarische religie; hij had een rustige manier van regeren en hij kon vertrouwen op de steun van de geestelijkheid, het leger, de politie en andere ministeries. Hij tornde niet aan de status van het faraoïstische koninkrijk en ook veranderde hij niets aan de Egyptische samenleving of aan de rol die de tempel daarin speelde.

Eigenlijk was zijn hele leven een zoektocht naar eenheid. De eenheid van Goedheid en Waarheid, van Leven en Dood binnen de creatieve krachten van de Zonneschijf (we moeten in gedachten houden dat er vanouds al een concept van een enige en unieke (Zonne-) God in Egypte bestond). Akhnaton was absoluut niet geïnteresseerd in iemands uiterlijk of status, hij keek slechts naar de ander als mens.

Toch werden de veranderingen die hij teweeg bracht niet blijvend geaccepteerd en toen hij na 20 jaar verdween, plunderden en verbrandden de mensen zijn hoofdstad Akhetaton en werden zijn denkbeelden afgezworen, vernietigd en afgedaan als afvallig.

Ondanks dit gegeven zijn velen door hem gefascineerd. Om meer te begrijpen van deze uitzonderlijke farao uit de 18e dynastie zouden we op stenen of papyrus geschreven documenten moeten hebben, maar hiervan is helaas zo goed als niets meer over. De mummie van Akhnaton en zijn vrouw zijn nooit ontdekt en het enig tastbare dat aan hem herinnert zijn enkele `talatat', stenen die zijn eerste tempels in Thebe versierden.

Akhnaton wordt door verschillende experts in ieder geval als een spiritueel geïnspireerd mens gezien.

Volgens Weigaal was Akhnaton "de eerste man tegenover wie God zichzelf als een bron van universele liefde (zonder passie en met onvoorwaardelijke goedheid) liet zien. Zoals alle grote meesters offerde hij alles op aan zijn principes, als we naar zijn leven kijken zien we echter hoe moeilijk zijn principes in praktijk te brengen waren."

Volgens Breasted was hij "een man die van het goddelijke had gedronken en wiens geest met opmerkelijke gevoeligheid en intelligentie reageerde op de manifestatie van God in hem. Een geest die de kracht had om enkele ideeën die in feite buiten het kader van dit tijdvak liggen te verspreiden."

Aton
Het woord Aton is verstoken van elke religieuze betekenis en duidt niet op de fysieke Zonneschijf, maar op de energie die erachter verborgen ligt. Het is sy-noniem met de eerste god Re-Harakhty-Cheper-Aton van Heliopolis (waar Mozes over de Egyptische wijsdom leerde).

Aton is de voorstelling van het Leven in zijn functie als Licht. Hoewel het overal is heeft het geen vorm. Zijn beeld is rond, in zijn hand houdt hij het Ankh-teken dat Leven betekent en hij zegent alle wezens; als je ervoor staat maakt het niet uit of je een slaaf bent of iemand van adel. Akhnaton zei het als volgt: "Er zijn zoveel goden als menselijke harten in de wereld." Daarom is Aton uniek voor elk persoon.

De cultus van Aton was een vrolijke religie en de tempel van Amarna werd dan ook het `Huis van Plezier' genoemd.

Ontmoette Mozes Akhnaton?
Wie kent er niet de grote lijnen van Mozes' verhaal? Een wonderbaarlijk leider die op tachtigjarige leeftijd de strijd aanging met een farao omdat die zijn Joodse broeders als slaven gevangen hield. Dit conflict, waarbij beide kanten magische trucs uithaalden, eindigde in de uittocht.

De tijd waarin dit gebeurde ligt niet precies vast, maar men denkt dat deze gebeurtenissen zich rond 1220 v. Chr. afspeelden. Dat wil zeggen: tijdens de regering van Merneptah, zoon en opvolger van Ramses II. Een andere mogelijkheid is het jaar 1290, omdat in het Oude Testament vermeld wordt dat de Joden, vóór vertrek uit Egypte, een soort arbeidsovereenkomst hadden gesloten met de twee steden Pythom en Ramses. Deze twee steden werden gebouwd onder Ramses II, dat wil dus zeggen tussen 1290 en 1224 v. Chr. In dat geval hebben de Joden deelgenomen aan Aton's hervormingen. In ieder geval heeft Mozes dit voor elkaar gekregen in het Egypte van de Ramses'en, die de `Aton-gedachte' afbraken.

Er is een hele traditie die Mozes met Akhnaton vergelijkt, waarin de eerste de spirituele erfenis meedraagt van de tweede. De Bijbel leert ons dat Mozes alle wijsheid van de Egyptenaren had. Deze wijsheid bevat niet minder dan de mysteriën van de hemel, de aarde, de regels van de schepping en de geheime wetenschappen die in verborgen tempels werden onderwezen. Er zijn theorieën die menen dat Mozes een heel belangrijk man was, een soort rechterhand van de farao. In de esoterische Joodse traditie werd hij gezien als een god en als een koning, maar het is in deze heel moeilijk om mythe en geschiedenis uit elkaar te houden.

Overeenkomsten en verschillen in openbaring
Zowel Mozes als Akhnaton ontvingen een directe openbaring van hun god, vanwaaruit ze hun godsdienst opbouwden. In die godsdienst gaven ze door wat ze zelf geleerd hadden. Hun god accepteerde geen andere goden en in beide gevallen gaat het om abstracte en onpersoonlijke godheden wier identiteit slechts in symbolen wordt uitgedrukt. Het is ook opvallend dat Aton en de Joodse Jahweh/God hun liefde en goedheid aan alle mensen geven, zonder racistische motieven. Op dit punt bestaan er grote overeenkomsten met de 104e psalm uit het Oude Testament. Het lijkt me dan ook dat de dichtkunst van Aton's religie van invloed is geweest op psalm 104 en dat er een relatie bestaat tussen Aton's geloof en Mozes' geloof.

Er waren ook verschillen: Aton is een universele god, terwijl Mozes' god alleen een god van mensen was. De god van Mozes is een krijgslustige god die met bliksem gooit, terwijl die van Akhnaton een god van liefde en harmonie was. Alhoewel die god soms, net als hijzelf, zijn liefde en goedheid te overvloedig en met te veel geweld gaf.

Over-realistische kunst
Het mannelijke en het vrouwelijke komen op een bijzondere manier samen, niet alleen in de relaties tussen bijvoorbeeld vader en dochter, maar ook in de kunst uit die tijd. Akhnaton wordt wel afgeschilderd als een man én een vrouw, omdat Aton de levenskracht is die het zaad van de man maakt en tevens het kind in de baarmoeder voortbrengt. Is een sexloze koning niet het perfecte symbool van deze goddelijke eenheid?

Voor de eerste keer in de geschiedenis van de Egyptische kunst werd een mens voorgesteld met alle karakteristieken die bij zijn leeftijd hoorden en drukte men verschillende emoties uit zoals lijden, verdriet en blijheid. We zien voor het eerst het gebruik van perspectief in muurschilderingen. Zachte en vloeiende lijnen zijn karakteristiek voor deze schilderingen, met een sterke neiging tot overdrijving en mismakingen. Deze nieuwe kunstvorm bekeek de mens in zijn lelijke facetten om op die manier loyaal te zijn aan de realiteit.

Het devies van deze kunstuitdrukking is "Maat", wat "Waarheid" betekent. Vorm en stijl worden vergeten, de nieuwe regel luidt: realisme. Vergeet niet dat de meest opvallende karakteristieken, zoals een smal gezicht, hangende schouders, te grote heupen en een buikje, ook aanwezig waren bij zijn vrouw Nefertiti, leden van zijn familie, en hoge en lage ambtenaren. Los van alle theorieën valt het mij steeds op dat het vredige gezicht van de koning zich onderscheidt door een liefdevolle, lichtende uitstraling.

Relaties
De relaties die Akhnaton had waren, behalve zijn scandaleuze verhouding met zijn moeder Tiyi, in feite - voor die tijd - klassiek: met zijn dochter Maketaton, die op ongeveer 12-jarige leeftijd tijdens een bevalling overleed, en met zijn dochter Meritaton, die Nefertiti's taak, het voortbrengen van een mannelijke troonopvolger, moest overnemen. Meritaton kreeg echter geen kinderen en de farao huwelijkte haar uit aan Semenkhare (de zoon van Amenophis III en zijn dochter Sat-Amon).

Later vermoordde Akhnaton in een impuls Semenkhare, die een tijdje als co-regent functioneerde, en na zijn dood (vier jaar later) werd Akhnaton's jongste dochter Ankhesenpaton koningin. Na haar vaders dood trouwde ze met Toutankhaton, die later koning van Egypte werd, zijn naam in Toutankhamon veranderde en opnieuw de cult van Amon vestigde, wat voor de geestelijkheid hard aankwam.

Meditatie
Er zit in de Aton-cult een dimensie van meditatie. Als we de Zon beschouwen, moeten we ons ervan bewust zijn dat het overbrengen van het goddelijke een heilige daad is.

Naar mijn mening was Akhnaton in politiek opzicht misschien niet zo'n grote farao, maar hij was belangrijk als idealist die dacht dat alles mogelijk was zolang het met liefde gedaan werd. Hij weigerde met mensen te vechten, ze te vermoorden en zo het leven, de kostbare gift die God ons gaf, te vernietigen. Hij verbood andere culturen niet, hij probeerde alleen aan alle mensen die in Egypte leefden een nieuwe, positieve, verlichte en voor alle mensen toegankelijke religie te geven. Hij legde de mensen uit dat iedereen voordeel kon halen uit deze koninklijke meditatie en dat ieder van hen, door het zonlicht, een klein deeltje kon worden van de goddelijke wijsheid.

Ik houd van deze fascinerende man omdat zijn dogma een echt protest was tegen de gevestigde geestelijkheid en een eerste stap op weg naar het humanisme. Ik zie Akhnaton als een groot mysticus, filosoof en dichter en de eerste in de geschiedenis die broederschap, vrede en liefde tussen alle mensen predikte. Het enige waar ik spijt van heb is dat ik hem nooit heb mogen ontmoeten, maar ik heb de moed nog niet opgegeven...

M. Tango