Het enneagram: weg tot zelfkennis
Ir.Luc Sala
gaat in op de beperkingen
en gevaren van het enneagram
Aangepast: febr. 2017
Wat voor type ben je,
kun je bepalen welke basis-programmering jou anders
en misschien wel gelijk maakt aan sommige anderen? Het enneagram
(van Ichazo, Gurdjieff, Riso of Naranjo) zou je daar mee
op weg helpen, zeggen de boeken en websites. Wie heeft nooit geprobeerd z’n enneagramtype te bepalen of dat door anderen aangepraat
gekregen? Ben je de baas of de helper, welke wing is
bepalend, wat is je fixatie en waarom kun je goed opschieten met andere types?
Is op je werk of in de familie sprake van moeilijke verhoudingen, dan staan de consultants klaar om aan de hand van dat diagram met negen
punten op een cirkel en wat lijnen en pijlen die op een raadselachtige manier
het repeterende deeltal 1/7 representeren inzicht te verschaffen in de
relatiemechanismen. Het probleem is echter, dat de meeste mensen niet één type
zijn, maar verschillende subidentiteiten hebben ontwikkeld (meestal als gevolg
van trauma’s) en bij het invullen van vragenlijsten dus verwarrende antwoorden
geven. Ook speelt de identiteit van het innerlijke kind (je ware zelf) een rol.
Voor iets complexere mensen is dus de standaard enneagram
test verwarrend en niet erg relevant. De meeste consultants
op dit gebied zien dat niet, breiden het model uit met allerlei onzin, en
schrijven soms vrij gezochte boeken met voorla selectieve case-studies
om zichzelf te promoten.
De grenzen verkend; Enneagram
De persoonlijkheids-typering op basis van het enneagram is langzamerhand een vrij bekende methode, er zijn veel boeken over geschreven, er zijn internationale organisaties en het internet bevat veel informatie over dit systeem. Het model geeft een aardig inzicht in hoe onze persoonlijkheid (ons ego, ons masker, ons karakter) is geprogrammeerd, welke drijfveren, remmingen, frustraties en automatische reactiepatronen er bij ieder van de 9 persoonlijkheidstypes horen. Voor een deel zijn dat, leert het enneagram, vrij onbewuste reacties op prikkels en situaties, vastgelegd in neurale patronen gebaseerd op jeugdervaringen. Als we ons daar bewust van worden, begrijpen we vaak beter ons gedrag (en dat van anderen) en kunnen dan ook proberen los te komen van die automatismen en ons gedrag wat aan te passen. Het aardige van het enneagram is dat er een vrij helder systeem achter zit, de drie zijnstoestanden, de drie expressiemodes, de onderlinge verbanden met het 1/7 (142857) lijnenpatroon, het heeft iets elegants.
Het enneagram van de persoonlijkheidstypen is in de laatste 25 jaar uitgegroeid tot een populair stukje new-age zelfhelp- en therapiegrondslag. Boeken, websites, vragenlijsten, een hele industrie is er mee opgetuigd, niet altijd even gefundeerd of zorgvuldig, maar zo gaat dat in de quasi-spirituele nevel-scene. Ik zelf vind het een interessant systeem met een systematische basis, dat echter te kort schiet in het erkennen van de multipliciteit van onze persoonlijkheid. Je hebt meestal meer enneagram persoonlijkheden, en tenminste is er naast je ‘aangenomen zelf’ of valse persoonlijkheid (ego) ook nog een diepere innerlijke zelf (ware zelf) maar dat wordt door de meeste ‘teachers’ niet gezien, hoewel mensen als Eli Jaxon-Bear daar wel op wijjzen, in de context van het Advaita denken.
Wat men ook niet goed weet te plaatsen, is dat mensen in de loop van hun leven verstandiger en wijzer kunnen worden, maar dat dat eigenlijk altijd op een min of meer dezelfde manier gaat, in chakra termen van het heel existentiële via sex, macht omhoog. De zogenaamde subtypes die men in al die enneagram-types meent te moeten benoemen, zijn dus vaak ontwikkelingsfases. Een seksueel subtype is dus iemand die nog niet veel verder is gegroeid dan het tweede chakra.
Om even een idee te geven van de aanpak, maar er zijn heel veel boeken en websites die er uitgebreid op ingaan:
Typeringen:
De volgende types vallen volgens het Enneagram
te herkennen, al zijn er qua naam allerlei varianten en is er allerlei gedoe
over wie wat bedacht heeft. Hoewel er een formele definitie is te geven,
gebaseerd op een driedeling naar het belangrijkste centrum en een extrovert,
introvert of ontkennend omgaan daarmee, is het makkelijk om met korte
beschrijvingen te werken. Het nadeel ervan is dat men geneigd is de ene
beschrijving als vleiender te ervaren en men zichzelf dan liever in zo'n hokje
indeelt. 
1. De Hervormer: ordelijk en perfectionistisch, met veel vooroordelen.
2. De Helper: verzorgend en bezitterig
3. De Verkoper: efficiënt en zelfbewust, empathisch.
4. De Artiest: creatief en wispelturig, egocentrisch
5. De Denker: teruggetrokken en analyserend
6. De Huisvader: loyaal en gezagsgetrouw
7. De Teamspeler: de sportieve en impulsieve allemansvriend
8. De Baas: het leiderstype dat krachtig maar weinig tactvol optreedt
9. De Koning: vredelievende maar passieve vredestichter
Dit soort typeringen zijn natuurlijk te algemeen en werken beperkend, wanneer men er zomaar mee omgaat. Maar dat geldt ook voor andere manieren om naar iemand te kijken, in de astrologie kennen we ook dat etiketterende van: dat is ook typisch een `vissengedrag'.
We kunnen ingaan op een type en een duidelijke representant, die erg duidelijk is, zoals het bazige, wat narcistische, confronterende van Donals Trump, maar hier geven we wat inzicht in type 1 om al te veel identificatie te vermijden.
Een voorbeeld: Type
1
Wanneer we proberen een aantal karakteristieken van een nr. 1 persoonlijkheid te schetsen, dan gaat dat heel beeldend door korte zelfbeschrijvende zinnetjes te geven.
·
Ik wil
graag gelijk hebben
·
Ik vind dat
ik heel redelijk ben
·
Ik ben
bang voor het gevoel van veroordeling
·
Ik was
bang voor en boos op mijn vader
·
Ik moet er
voor waken me te zeer verplicht te voelen
·
Ik kan
wijs zijn, maar ook knap lastig gelijk willen hebben
·
Ik handel
vanuit een soort morele verplichting
·
Men ziet
me wel als intolerant
·
Objectiviteit
gebruik ik wel als schild
Het type 1 wordt ook wel aangeduid als de diplomaat of de hervormer. De persona van type 1 draait om de buik-gevoelens, die introvert worden beleefd, het lijkt dus of het om een heel rationeel en ongevoelig mens gaat, maar van binnen heerst wel degelijk de intuïtie. Kijken we naar de lijnen in het Enneagram, dan wil dit overigens ook zeggen dat er een relatie met het type 7, de extroverte hoofd persoonlijkheid en type 4, de introverte hartpersoonlijk is.
Daarmee is niet gezegd dat iedere 1 alle kenmerken vertoont, want er zit wel degelijk een verschil tussen de gezonde aspecten van een persoonlijkheid en de negatieve kantjes ervan. Een gevoel voor rechtvaardigheid is op zichzelf positief, maar wordt pas beperkend en negatief als dat echt leidt tot vooroordelen en moralistische zedeprekerij.
Voor de andere types verwijs ik naar de literatuur, er zijn vele vragenlijsten in omloop.
Historie
De oorsprong van het systeem is eigenlijk nog steeds in nevelen gehuld, en zou voortkomen uit geheime esoterische en magische genootschappen in Azië, maar meer dan een enkel symbool of zeer vage verwijzing is er nooit gevonden, door Oscar Ichazo werd het toegeschreven aan oude soefi-wijzen. De mystieke leraar Gurdjieff gebruikte het symbool en ontwierp therapeutische oefeningen, maar hield de details van zijn inzichten geheim. Na de vrij stille introductie van het idee in het westen door de Chileen Oscar Ichazo eind jaren vijftig, die zijn inzichten gedoseerd deelde via het Arica Instituut, was er een lange periode van nog steeds relatief verborgen gebruik van het systeem in beperkte groepen, onder meer in katholieke monastieke kringen. Daar kwam in de jaren tachtig verandering in, via met name de boeken van Helen Palmer, Don Richard Riso, Richard Rohr en een aantal andere priesters en ex-priesters. Toen kwamen ook mensen als Claudio Naranjo, die deel uitmaakte van de oorspronkelijke kring rond Ichazo naar buiten met hun inzichten, maar het was met name Helen Palmer uit Berkeley die het hele systeem naar buiten bracht als een soort universele zelf-help methodiek, een tool voor persoonlijkheidsanalyse die zo eenvoudig en breed toepasbaar was, dat je andere psycho-therapeutische methodes en inzichten wel kon vergeten. Ze gaf breed op over de mogelijkheden je spirituele zelf te ontdekken via het enneagram, maar haar aanpak kwam vooral neer op het herkennen van je min of meer automatische reactiepatronen en het daarmee schaven aan je gedrag.
De aanpak van het Arica instituut
van Oscar Ichazo (`Protoanalysis')
is niet met nummers, maar met aanduidingen als resent,
flat, go, melan voor 1 t/m 4 en stinge,
cow, plan, venge, in voor 5
t/m 9 en analyseert het type aan de hand van de gezichtskenmerken. De Arica-mensen zien het Enneagram
vooral als een zeer diepgaande zelfontdekkingsmethodiek
en verzetten zich tegen het oppervlakkige gebruik, dat door sommigen in de VS
wordt gepropageerd. Gurdieff en Bennet zagen het Enneagram als een sleutel tot de kosmos, bijvoorbeeld de
volgorde 142857 heeft opmerkelijke eigenschappen, het is 1/7, maar bij
vermenigvuldiging met 2,3,4,5 en 6 blijft de volgorde behouden.
Het altijd hippe en modieuze new-age Californië sprong in de jaren tachtig graag op de bandwagon. Het enneagram was na de Scientology, EST (Landmark), de transpersonal beweging (Stan Grof) en de Avatar golf van groepsdruk en participatie-psychologie vooral een cerebraal systeem; je kon het begrijpen en er boeken over schrijven en workshops over organiseren, het als een zelf-ontdekking therapie vermarkten. New-age organisaties als het Esalen Instituut sprongen er in, het werd een mode. Die mode bereikte, met wat vertraging en soms weinig diepgang ook ons land en anno 2017 is het enneagram met boeken, websites, televisieprogramma’s en cursussen ook hier stevig geworteld. Wel lijkt het erop, of de enneagram ‘gelovigen’ vooral in eigen kring kijken, echt breed onderzoek en bewijs op basis van brede statistiek is men niet aangegaan, het blijft navelstaren in eigen kring, hoogstens eens naar astrologie kijken. Dat binnen de club blijven opereren heeft het enneagram in de bredere wereld van de psychologen dan ook geïsoleerd, men ziet het nog als pseudo-science, en methodes als het wat Jungiaanse MBTI (Myers-Briggs) en het op statistiek gebaseerde Big Five worden meer gebruikt door de overheid (in de VS) en de professionele consultants.
Het enneagram is, gegeven de beperkingen die ik noem in dit artikel, best een handig systeem, en met meer dan en statistische basis en met wortels in oude inzichten, de focus op lijf-hart-denken komen we in allerlei tradities tegen. Daarbij valt me op, dat niemand inziet (of ooit schreef) dat de onderliggende basis van het enneagram ligt in de ademhaling, de manier waarop de levensenergie door het lichaam, naar een van de drie centra (buik, hart, hoofd) wordt gestuurd. Wel ontwikkelde Alan Sheets een iets afwijkend “enneagram of the body”, gebaseerd op karakteristieke flight/fight lichaamshoudingen, ook met negen typen, maar met een iets andere body/hart/hoofd indeling en een relatie met de chakra’s.
Ik maakte zelf al in
Dat het enneagram ons veel brengt, zoals de Nederlandse auteur Willem Jan van de Wetering stelt, is natuurlijk waar. Hij ziet het als een model voor een groter plan in ons mens zijn, een figuurlijke weergave van een systeem dat de negen universele verschillen in beeld brengt, maar ook als een uitdaging de enneatypische beperkingen aan te gaan om er juist los van te komen. Het toont een prachtige samenwerking tussen allerlei systemen die in het Enneagram een plaats hebben, daar kan ieder volgens hem mee doen wat hem/haar goeddunkt om het eigen pad mee te verfraaien.
Zelfontdekking
Het enneagram werd echter, bij alle kwaliteiten ervan, ook
een voertuig voor ambitieuze zelfkickers, die er mee
aan de haal gingen zonder veel aandacht voor de consequenties en implicaties
van een systeem, dat zeer ingrijpend niet alleen karakter en persoonlijkheid,
maar ook gedrag, gezondheid en relaties kan beschrijven en deels voorspellen.
Die consequenties waren voor George Gurdieff, die er
al eerder mee werkte en Ichazo blijkbaar wel
duidelijk, want zij gingen met de diepere inzichten en details van het
enneagram niet ongeremd de boer op. Gurdieff
gebruikte het in z’n bewegingsoefeningen, z’n volgelingen zoals P.D. Ouspensky en J. G. Bennet werkten een en ander theoretisch
uit, maar gingen nooit op de populaire toer. Ook Ichazo,
toch wel de vader van het moderne enneagram, dat overigens maar een deel is van
zijn bredere kader voor egoreductie, deelde zijn kennis alleen in beperkte en
degelijke voorbereide en begeleide kring via het het Arica Instituut, dat ook in Amsterdam in de Tai-Chi school in de Kerkstraat een anker kreeg. De
oorspronkelijke Arica ennegrammen,
een tijdlang enneagons genoemd, waren al zeer breed
en gaven ook inzicht in zaken als kleurvoorkeur en welk dier bij welk type
past, maar de “moderne” uitwijdingen van het 
enneagram worden steeds complexer en naar mijn gevoel
warriger, de eenvoud van het basisschema is ook een kwaliteit.
Hoe handig en raak het werken met het enneagram ook is, er is serieuze kritiek mogelijk. Die gaat verder dan twijfel aan de oorsprong en soms erg ingewikkelde uitlopers van het model, zoals het werken met tritypes. Het lijkt bijna of iedere teacher en schrijver een eigen uitbreiding van het basissysteem moet bedenken. Ook blijkt, dat zelfs ervaren ennegram-leraren soms een verschillende typering van dezelfde persoon geven, er is geen eenduidigheid, typering blijft een kunst, eerder dan een kunde.
Dat er in het enneagram wordt uitgegaan van negen hoofdzonden of drijfveren (Ichazo voegde voor er de 6 en de 9 types bedrog en lafheid aan toe boven de traditionele zeven) wordt onder meer door scepticus Fr. Mitchell Pacwa aangedragen als bewijs dat het systeem te gekunsteld is, aangepast aan een toevallig symbool. De focus op 9 is te vergelijken met de focus op 12 van Rudolf Steiner, die ook van alles en nog wat binnen die 12 wilde passen.
Verder blijkt in de vergelijking met andere typologiën zoals de Myers-Briggs MBTI Personality Types (dat teruggaat op Jung’s vier typen), de Big Five typering (gebaseerd op statistische factor analyse) en de officiële classificatie van psychiatrische stoornissen (DSM V Diagnostic and Statistical Manual of the American Psychiatric Association) dat er overeenkomsten, maar ook verschillen zijn en dat bijvoorbeeld de correlatie met neurologische (via MRI scan) processen niet is uitgewerkt, zoals dat wel voor Jung’s typering is gedaan. Er is eigenlijk geen echt bewijs voor de hele theorie, alleen veel aanwijzingen en veel gebruikers die er goede resultaten mee behalen, qua zelfkennis en zelfontwikkeling. In die zin lijkt het enneagram op astrologie, voor velen een prachtig instrument, voor de “rationele” wereld onbewezen en dus “verdacht”.
Privacy
Een heel duidelijk kritiekpunt op de huidige verbreiding van het systeem is de mogelijke aantasting van de privacy, typering zou een privé-zaak moeten zijn, maar kan licht ook in bredere context gebruikt gaan worden. De gevaren van een systeem, waarmee iedereen (en dat zijn niet alleen therapeuten en psychologen, maar ook de overheid, de verzekeraars, de commercie, de politie en de politiek) inzicht kan krijgen in de diepere beweegredenen van het individu, zijn duidelijk. Dat zou kunnen leiden tot stigmatisering en wat men tegenwoordig “Profiling” noemt, mensen in hokjes indelen en daar repressief, preventief of commercieel gebruik van maken.
Denk maar in, als helder zou zijn, dat een bepaald type bevattelijker zou zijn voor bepaalde boodschappen, producten of reactiepatronen dan ligt manipulatie voor de hand. Dat gebeurt in zekere zin al, de aanpak van Apple bijvoorbeeld, een typisch enneagram type 3 bedrijf, is heel duidelijk geënt op de karakteristieken van type 3 klanten, met uitlopers naar type 6 en 9 en een us-them marketing aanpak die daar gebruik van maakt. Maar hoe ver kan dat gaan? Is het acceptabel, als verzekeraars op basis van wat eenvoudige en quasi onschuldige vragen of enneagrammatische verbanden tussen type en bijvoorbeeld de kleur en merk van je auto de polisvoorwaarden en premies gaan differentiëren omdat nu eenmaal type X ongevalsgevoeliger is dan type Y? Of dat de politie bepaalde persoonlijkheidstypen maar op voorhand meer in de gaten gaat houden of zelfs maar preventief gaat opsluiten of de overheid via beroepsverboden bepaalde types uitsluit? En denk niet dat de enneagram-typologie alleen bepaald kan worden door ellenlange vragenlijsten in te vullen. Ichazo hoeft alleen maar naar een foto te kijken om je te typeren, en ook de eneagramdeskundige Jorrit Jorritsma geeft uiterlijke kenmerken. Je lichaamsbouw is al een weggever, je spraak is snel te analyseren en je voorkeuren qua mode, voedsel, muziek, huisdier, merken en hobby’s zijn vrij gemakkelijk en met een redelijke precisie te vertalen naar een enneagramtype.
Generieke stigmatisering, en dus discriminatie, niet op etnische maar op karakterologische grondslag ligt dan op de loer. Enneagram en privacy staan lijnrecht tegenover elkaar; zet je type op Facebook en de kenner kan aan de gang, met op zich goedbedoelde acties, mailingen of adviezen. Want door te weten wat iemand beweegt kan men bijvoorbeeld reclame veel specifieker richten op een bepaald type en daarmee 8/9 de van de kosten, milieuvervuiling en moeite besparen.
Het enneagram is in die zin een tijdbom, want zelfs als het maar gedeeltelijk zou werken in de hierboven aangegeven zin, dan is het commercieel en politiek al handig om er op grote schaal gebruik van te gaan maken en ik heb wel eens het gevoel dat sommige bedrijven en politici dat ook goed beseffen.
Dat ondertussen DNA een heel andere en meer biologische profilering mogelijk maakt en bedrijven als Google daar al mee aan de gang zijn, relativeert dit verhaal misschien iets. Google analyseert in project Baseline via zoekrobotten de genetische en biologische gegevens van duizenden (anonieme) vrijwilligers om zo een profiel te krijgen van de gezonde ‘standaard’ mens is. Dan kan iedereen die je DNA profiel heeft (en dat wil men van iedere baby en misdadiger nu al vastleggen) het ideale (DNA)-profiel vergelijken met dat van jou en kijken wat er mis is. Leuk voor verzekeraars, maar ook voor instanties die moeten beoordelen of je een opleiding, krediet of zelfs maar levenskans krijgt, want dit kun je ook voor de geboorte al doen.
De multipliciteit
van je ego, meerdere types die je laat
zien.
Een van
de problemen met het Enneagram,
tenminste met de gebruikelijk
identificatie van je type middels
vragenlijsten of andere
analyses, is dat
de meeste mensen uit de testvragen verwarrende scores krijgen. Ze zijn dit
en dat en beetje van zo en en weten
nog niks, er is verwarrend patroon. Dat komt
omdat het enneagram op die manier voorbij gaat aan het feit
dat de meesten van ons verschillende maskers (subpersoonlijkheden) hebben. We hebben in ieder geval een soort
hoger zelf/innerlijk kind en een uiterlijke persoonlijkheid (ego),
maar meestal hebben we ook een
paar extra ego's/maskers opgelopen
of meegekregen door wat het
leven ons bracht. Dus kun je bijvoorbeeld zowel een 7 zijn (de mooie flierfluiter die motion gebruikt om emotie
te ontkomen) als ook de efficiënte
3 die het toch aardig voor elkaar krijgt.
Je denkt de vragen eerlijk te beantwoorden,
en refereert in het beantwoorden
ook aan ervaringen
en herinneringen, maar maakt geen onderscheid
tussen die (sub)-persoonlijkheden.
Je vult dus misschien antwoorden in uit verschillende persoonlijkheden. Er zijn overigens mensen met maar één subpersoonlijkheid of een zeer dominante,
waarbij de vragenlijst
method wel een eenduidig antwoord oplevert, dat zijn
de mooie voorbeeldgevallen voor de Enneagram-literatuur.
Als je een enneagramtest zou kunnen doen,
de vragen beantwoorden vanuit een enkel
masker, zou je wel vrij duidelijke typeringen vinden, maar dit is heel moeilijk. Soms kunnen anderen, die je verschillende stemmingen (die vaak samenhangen met die subpersoonlijkheden of maskers) herkennen,
dat eigenlijk nog beter doen.
Dit ontkennen van multiple subpersoonlijkheden is de grote makke van het enneagram, maar
ook van andere typologie-methodes zoals
Myers-Briggs. Jung begreep er
nog het meeste van, erkende in zichzelf twee types en
gaf ook aan
hoe het verspringen tussen
types correleert met de vier
hersendelen. Zijn inzichten zijn deels gevalideerd door moderne brainscans.
Dus: enneagram-methodes zoals beschreven, verkocht en geleerd zijn inadequaat, maar de achterliggende systematiek is wel bruikbaar als je accepteert dat er meer 'personen'
in ons acteren. In www.lucsala.nl/lucidity.htm beschrijf ik (in het Engels) een methodiek die wel uitgaat van meerdere maskers. 
Masker en Kind, ware en valse zelf
Er is dus ook een andere kant aan het enneagram, namelijk de beperking ervan tot de persoonlijkheid, het uiterlijke gedrag, het ego, het “dagelijkse” gedrag. De belofte, dat je door je enneagramtype te kennen en je gedrag te kunnen herleiden tot min of meer automatische reacties je daar afscheid van kunt nemen en je spirituele kern kunt ontwikkelen, wordt gesuggereerd, maar nauwelijks uitgewerkt. Ik noemde al Eli Jaxon-Bear die dat vanuit een Advaita perspectief wel zag, maar niet zover ging om een enneagram type voor het innerlijk kind te benoemen. Men paste het model vooral toe op de persoonlijkheid, het ego, de dagelijkse manier van doen. Zelfs al zou het enneagram ook inzicht geven in je diepere lagen, dan is dat veel minder duidelijk dan de toepassing van het systeem op de buitenkant, de oppervlakkige reacties en automatismen van wat George Gurdjieff onze slapende identiteit noemde. Het enneagram is dus wel een middel om het “normale”, alledaagse gedrag te analyseren en te duiden, maar het zegt volgens mij weinig over wat er onder (of boven) die schil ligt qua diepere en goeddeels onbewuste lagen.
In vrijwel alle boeken en cursussen geeft men hoog op over het spirituele karakter van het enneagram, het zou een werktuig voor verdieping zijn, maar dan gaat men uit van de aanname dat schaven aan het ego, het bewustworden van de fixaties en drijfveren maakt dat men die niet alleen opruimt, maar dat men dan vanzelf de (weg naar de) diepere lagen en de ziel vrijmaakt. Alsof mensen, die in hun gedrag weinig of geen kenmerken van hun enneagramtype vertonen, daardoor “heilig” of zelfgerealiseerd zijn of worden. Dat door kennis en bewustzijn en het “schoonmaken” van de ego-reacties vanzelf de spirituele kern, in monistische zin de goddelijke vonk, naar buiten komt, is een aanname, in de praktijk kom ik niet zo veel heiligen tegen of zelfs maar mensen die be”leven” wie ze werkelijk zijn.
De conclusie is dus dat het enneagram veel kan vertellen over wat we laten zien als (sub)-persoonlijkheden, maar willen we dieper schouwen als aanpak niet erg helpt, het onbewuste en verdrongen deel van onze psyche leg je niet bloot met vragenlijsten.
Ik geloof, dat echte inzichten, echte verdieping en echte therapie en genezing alleen mogelijk zijn, als we op het diepere niveau kunnen komen en dus het onbewuste bewust maken. Dat is geen nieuws, vrijwel alle grote tradities en religies benadrukken dat we door het ego heen moeten, het innerlijke kind vrijmaken en de goddelijke vonk of het hogere zelf moeten vinden en integreren. Het ego, de persoonlijkheid die je ontwikkeld hebt om met de “wereld” om te gaan, heeft z’n functie en kan zelfs als je beste vriend gezien worden. Het is de les die je op soms ongemakkelijke wijze dwingt tot zelfreflectie. In die zin kan het ego of de persoonlijkheid (en de geleidelijke reductie ervan) dan als een noodzakelijke ontwikkeling worden gezien om ons pad te vinden en de lessen van het leven te leren.
Het is interessant dat Gurdjieff
zelf voor wat betreft de innerlijke ziel uitging van een twaalftal typen voor
de essentie en lotsbestemming die door planetaire invloeden wordt bepaald. Dat
doet dan weer denken aan het Human Design System van
Ra Uru Hu, een soort I Ching
astrologie. Dat is ook een krachtig analyse-werktuig,
dat uitgaat van een soort combinatie-horoscoop met
een splitsing in duiding van de onbewuste essentie (design) en de bewuste
persoonlijkheid. Jorritsma werkt ook met die link. 
De Weense filosoof Arnold Keyserling,
ook een leerling van Gurdjieff werkte die verbinding
weer wat anders uit met een astrologisch wiel met twaalf partities
rondom het enneagram met negen. Zijn wiel, bedoeld
als een universele mind-map, is een combinatie van de
vier Jungiaanse functies met de drie centra van Gurdjieff’s enneagram. De vier
functies die C.G. Jung gebruikte voor persoonlijkheids-typering, namelijk denken, voelen,
sensatie en wil/intuïtie hebben namelijk wel een duidelijke fysiologische
relatie met de hersenkwadranten van de cortex, de Gurdjieff
"three-brained being"
indeling komt overeen met het fysiologisch, maar conceptueel bruikbare triune brain concept van Paul D. MacLean met een lijf, hart en hoofd (gut, heart, head) indeling. De
verwijzing naar een fysiek-functioneel te
onderscheiden reptielachtig, een paleomammalian (limbisch) en neomammalian (neocortex) hersendeel is door hersenonderzoek wel
achterhaald, maar de in de enneagram-theorie
aangegeven verschillen in snelheid, functie en aangestuurde emoties zijn
herkenbaar voor de drie centra, waar ze ook gelokaliseerd zijn. Ook als model
voor de ontwikkelingsfasen van het menselijk brein is het triune
model nog valide. Het vrij complexe Keyserling 
wiel combineert
wel aardig allerlei esoterische leringen en modellen, maar zaken zoals psi-vermogens als telepatie,
intentionaliteit en mind-over-matter blijven er
buiten. Toch geven de quantum-theorie en moderne fysica
wel aan, dat bewustzijn een deel is van de “realiteit” zoals we die (met
intentie) waarnemen en dat de materiële wereld en de psyche dus niet los van
elkaar staan.
Daarom is het denkbaar, dat we voor een beter begrip van onze psyche en dan vooral voor het verkennen van onze lotsbestemming misschien nog wat dieper moeten gaan en meer moeten kijken naar de hypercommunicatiemiddelen als de astrologie of de I Ching, die ik als antennes naar de toekomst zie. Hier is ook een link naar de epigenetische rol van DNA zoals Bruce Lipton en Marily Monk die schetsten. Hij wijst erop, dat identiek DNA zich toch in verschillende richtingen kan ontwikkelen (geactiveerd kan worden middels methylatie) door een andere omgeving en dat we daar keuzes in kunnen maken en onbewust ook vaak maken. Want waarom krijgt de een wel en de ander niet een bepaalde ziekte of intelligentie, is het misschien zo dat wij (of ons DNA) op het diepste niveau de toekomst al kennen of voelen? Is DNA niet de grote antenne van het leven, de link naar het extradimensionale, de andere, spirituele wereld.
Het innerlijk kind is een grotendeels onbewuste laag, die ook een ontwikkelingsgang kent en waarbinnen dan de kern of het hogere zelf, de goddelijke vonk of ziel besloten ligt. Het bestuderen van het innerlijk kind, de relatie daarvan met de lotsbestemming, talenten en levenspad en waar dat door bepaald wordt lijkt me daarom essentieel, als we met inzichten als het enneagram echt verder willen komen. Nu kan er ook voor de diepere lagen een enneagram bepaald worden, Willem Jan van de Wetering ziet dat als het zielenscenario. Later ontwikkelt zich dan in zijn visie een kindscenario en persoonlijkheids-enneagram en soms, door zeer traumatische ervaringen, nog weer een ander. Wat voor mij mist is een helder verband tussen die typologie op zielsniveau en op egoniveau en ook de rol van het archetypische en collectief onderbewuste komt niet uit de verf. Er zijn auteurs die daar om alles aan elkaar te knopen hele constructies voor bedacht hebben, heel interessant, maar niet erg overtuigend omdat het blijft bij anekdotische bewijsvoering. Ik zelf kan buiten de vrij algemene notie dat het ego een defensie vormt geen systematische relatie vinden tussen de structuur van het ego en de diepere doelen, motieven en zin van ons zijn. In die zin geeft het enneagram leuke informatie en inzichten over wie we denken te zijn, maar is te beperkt als we daar doorheen willen breken. We kunnen met wat het enneagram ons leert een stuk verder komen in het schaven aan ons ego, de mechanismen en verdedigingsprocessen die daar spelen herkennen, begrijpen en ontgroeien, maar het geeft weinig aanknopingspunten voor de wezenlijke vragen, waarom ben ik hier, wat is het doel en de zin van mijn bestaan?
Het enneagram type van het innerlijk kind
De grote beperking van het systeem is dat het betrekking
heeft op onze buitenlaag, op ons gedrag vanuit ons masker en weinig zegt over
de diepere lagen, over de onderbewuste patronen, over wat we wel als
het innerlijk kind kunnen aanduiden. Veel problemen, psychisch,
emotioneel of fysiek komen voort uit innerlijke spanningen tussen die lagen en
het ego of assumed zelf (de persoon die je denkt te
zijn). Ooit hebben we dit valse zelf, dit ego masker met een min of meer te
duiden enneagram type opgebouwd als verdediging tegen
de buitenwereld, als masker om ons innerlijk kind te beschermen. Er is dan ook
een relatie tussen wat de dominante ouder aangeeft en de reactie daarop, vanuit
het innerlijke kind, in de vorm van een verdedigingspatroon, met een enneagram type. 
In de loop van ons leven zijn we gaan geloven dat we dat masker zijn, maar daaronder ligt dus nog een “echtere” laag, een innerlijk kind of ware zelf, waar we moeilijk bij kunnen komen. Toch is dat innerlijk kind erg belangrijk, en effectieve therapie, die niet alleen symptomatisch werkt maar ook de oorzaken zoekt en aanpakt, mag dus niet beperkt blijven tot sleutelen aan het masker. Veel therapie-vormen blijven aan de oppervlakte, kunnen daar symptomatisch wel wat bereiken en dan kan het enneagram een prima hulpmiddel zijn, maar doen feitelijk niet meer dan het masker of de persoonlijkheid wat aanpassen. Op korte termijn kan dat goed werken, zorgen voor gedragsaanpassingen die het functioneren verbeteren, maar fundamenteel de onderliggende oorzaken niet aanpakken.
Nu valt er, met wat moeite, ook wel een enneagramtype te bepalen voor
het innerlijk kind. Dat is lastig, omdat we nu eenmaal gewoonlijk
niet in die innerlijk kind staat zijn, alleen in bijzondere
omstandigheden hebben we contact met de oorspronkelijke lagen van ons 'zijn'.
Via regressie, hypnose, droomanalyse, shamanistische technieken
maar ook kijken naar foto's en beelden van het jonde kind, is
het evenwel mogelijk om toch een indruk te krijgen van het enneagramtype van het innerlijk kind. Dat is in
het algemeen minder uitgesproken, het is eerder een rustige oerkeuze dan
de meer uitgesproken types in het masker, die tenslotte meer een beschermende
en verdedigende achtergrond hebben. Het kind, dat in eerste instantie toch de
diepere lagen van de moeder voelt, in de baarmoeder en tijdens en na de
geboorte, is in eerste instantie een soort door het eigen levensdoel (het
innerlijke kind enneagram) gekleurde reflector. Het
reflecteert het gedrag en vooral de projecties van de ouders, die op een 
of
andere manier iets met dat kind willen, hun eigen ambities of tekortkomingen op
die manier overdragen, en die dan ook weer terugzien in het zich ontwikkelende
masker, de persoonlijkheid van het kind. Dat verbergt dan,
meestal zeer effectief, het innerlijk kind, dat echter nog wel
aanwezig is, misschien met een wat beschadigde of gewonde buitenlaag, maar met
een eigen enneagramtype, dat meestal afwijkt van
dat van het masker. Een innerlijk kind 8 is minder bazig en meer
intuïtief, een 4 meer creatief dan dramatisch.
We hebben dus (tenminste, sommige mensen hebben meer
zelfstaten of subpersoonlijkheden) twee enneagramtypes,
één voor ons masker, één voor ons innerlijk kind. In de gebruikelijke enneagram studies en boeken wordt hier overigens totaal aan
voorbij gegaan, met richt zich alleen op de uiterlijke persoonlijkheid. Zelfs
waar men gebruik wil maken van het enneagram voor
spirituele verdieping komt dat meestal neer op het bijschaven van
het masker, op het minder manifest maken van de ergerlijke trekjes van een
bepaald type. Spiritualiteit heeft echter meer te maken met 'echt' worden, in
contact komen met de diepere lagen, het innerlijk kind en de ziel,
met het helemaal afleggen van het masker en het diepe, hogere zelf her-ontdekken.
Kijken naar de twee enneagramtypes (dus die in het innerlijk kind en die in de ‘normale’ identiteit (aangenomen persoonlijkheid/ego) kan veel verklaren; innerlijke conflicten, onbewuste sabotage, oorzaken van klachten en ziektes kunnen dan aan conflicten tussen zelfstaten (persoonlijkheden) worden gerelateerd. Denk aan innerlijke conflicten, onbewuste sabotage, oorzaken van klachten en ziektes. Daarbij lijkt er, op het eerste gezicht, geen duidelijke of systematische relatie te leggen tussen het enneagramtype van het innerlijk kind en dat van de dominante (eerste) zelf-staat.
Vanuit het enneagramtype van het innerlijk kind, dat je zou kunnen zien als de blauwdruk van de ziel, als de basis van deze incarnatie, ontstaat in relatie met en als verdediging tegen het enneagramtype van de ouders of opvoeders dus een ego, persoonlijkheid of zoals ik dat noem een zelf-staat (woorden als ego, persoonlijkheid, ziel, geest zijn niet erg eenduidig, iedereen gebruikt ze anders). Dat is helaas geen eenvoudig patroon, want zeker als er twee ouders zijn moet het kind een effectief verdedigings- of afschermingsgedrag en dus masker-enneagramtype ontwikkelen in relatie met de types van die twee ouders. Zelfs waar er maar één fysiek aanwezige ouder is, heeft het gemis van de ontbrekende ouder toch nog invloed.
Het enneagramtype van iemand (even afgezien van multiple-identeit met meerdere maskers of sub-identiteiten) is dus de resultante van het enneagram nummer of type van z'n innerlijk
kind en dat van het masker van de ouders (meestal de moeder en soms een dominante ouder of grootouder), in
de diepte ook nog met het innerlijk kind van die ouders. Een heel complex
verhaal dus, geen een-tweetje en daarom in de therapie- of analysepraktijk ook
geen gemakkelijke weg. Toch zijn er situaties, waarin deze aanpak nuttig is.
Het inzicht kan bijvoorbeeld helpen om bijvoorbeeld de verschillen tussen
kinderen in een gezin te verklaren en ruzies of geschillen tussen hen te
analyseren. Ieder van hen heeft een ander masker moeten opbouwen om de
eigenheid van het kind te beschermen en, want zo zitten we ook in elkaar,
om z'n zin te krijgen, aandacht, eten, liefde. Zo een plaatje van een
gezin, met de ouders, wordt zo een vrij complex samenstel van kind en masker
eigenschappen, maar biedt wel het kader, om niet alleen de enneagram-aanpak, maar ook andere modellen van ons gedrag
met elkaar te correleren. Het Human Design
Systeem van Ra Uru Hu bijvoorbeeld, het
enige astrologische systeem dat duidelijk onderscheid maakt tussen design
(oorsprong) en persoonlijkheid, kan zo in verband worden gebracht met
de karakter-typology.
Mijn kritiek op het enneagram in dit opzicht treft niet alleen het gangbare model, dat meestal wordt uitgelegd als dat er maar een enneagram-type zou gelden, maar ook de manier waarop enneagram in zelfontdekking en therapie wordt gecommercialiseerd en oppervlakkig, maar vaak wel met voor iedere ‘expert’ eigen woorden en uitbreidingen wordt doorgegeven. Er wordt dan een eigen en soms overdreven complexe en ‘bedachte’ theorie met vleugels en subtypes gehangen aan het op zich simpele model. Anders dan b.v. J.G. Bennet die wel keek naar fundamentele wetten en connecties met G. I. Gurdjieff, legt men vaak de eigen projecties over het model heen. Het blijft bij fixen van gedragsprobblemen, niet kijken naar de echte oorzaken. Moderne inzichten en methoden als gedragstherapie, NLP, familie-opstellingen, hypnotherapie, Biodanza en biodynamica beogen vaak wel de diepere lagen te bereiken, maar komen in de praktijk vaak neer op wat aanpassingen in de persoonlijkheid en oppervlakkige lagen, waarbij men zelden erkent dat er meerdere subpersoonlijkheden zijn, alleen Roberto Assagioli (psychosynthese) keek daar enigszins naar. Men ruimt trauma’s op, leert betrekkelijkheid, ontstijgt deels de subjectiviteit, waardoor men misschien beter functioneert, meer wordt wat de ander(en) graag zien, maar die aanpassing legt ook weer een nieuwe afweerlaag rond het diepere zelf. Men verbetert de verdediging door meer aanpassing, door symptoombestrijding. Daarmee wordt de verbinding met de echte oorzaken en verdrongen ervaringen die in diepere lagen liggen, moeilijker gemaakt.
Het enneagram verklaart in ieder geval op egoniveau veel, zeker als we de multipliciteit van ons ego er bij betrekken. Dan kan het helpen het eigen of andermans gedrag te duiden in termen van de meest niet herkende fixatie, vermijding, automatismen, voorkeuren, zwakheden en sterktes, maar het geeft weinig inzicht in de diepere lagen, het ware zelf.
Een breed en vercommercialiseerd gebruik van het enneagram buiten het zelfanalyse kader is dus daarom gevaarlijk, omdat het meestal voorbij gaat aan de complexe structuur van onze psyche. In de praktijk kan het daarom een doorbraak naar het diepere zelf, naar de zelfrealisatie of verlichting of tenminste naar een diepere integratie en bewustwording belemmeren. Het is ook gevaarlijk omdat het gebruik in de verkeerde handen kan leiden tot maatschappelijke verkokering en stigmatisering, profilering en dat weer tot discriminatie.
Gebruik voor praktische bedrijfsvoering; de stap naar de ander
Niet alleen mensen, maar ook organisaties hebben zo'n Enneagram-nummer. Dat komt omdat mensen met dezelfde gedragspatronen elkaar beter liggen, men kiest types die bij elkaar passen, al snel krijgt een organisatie een eigen cultuur die overeenkomt met n van de Enneagram nummers. In marketing-termen is deze persoonlijkheidstheorie natuurlijk interessant, vooral om te kijken naar de dynamiek van de relaties en communicatie.
We kennen allemaal het probleem, dat het niet altijd lukt om een bepaalde boodschap over te brengen. Dat komt onder meer door de verschillende manier waarop mensen reageren op nieuwe dingen en veranderingen. Wanneer men voorbijgaat aan de verschillen qua persoonlijkheid van individuen en doelgroepen, dan beperkt men zichzelf in het publiek dat wordt bereikt. Het `Enneagram' kan hier helpen in de analyse van eigen organisatie en marketing en het slaan van bruggen naar nieuwe doelgroepen. Dit is de manier waarop ik zelf deze techniek al jaren toepas, het afstemmen van vorm en inhoud op doelgroepen voor tijdschriften, presentaties etc.
De waarde van het Enneagram is in de organisatorisch en groepsomgevings context niet alleen dat men mensen en hun gedrag vrij gemakkelijk kan indelen. Het gaat er vooral om, dat ons gedrag in wezen niet meer is dan een buitenkant, een gevolg van een specifieke set stimulus/respons mechanismen. Daarmee kunnen we dus gemakkelijker anderen accepteren en begrijpen, dat hun reacties meestal automatismen zijn, men reageert op ingedrukte knopjes. Die knopjes passen in een bepaald schema, waarvoor het Enneagram, maar ook andere psychologische typeringen, ons een systeem bieden. We kunnen, op basis van de typering, voorspellen hoe bepaalde mensen, maar ook groepen die de neiging hebben een bepaalde ‘group-mind’ te ontwikkelen en zich daaraan te conformeren en zich er mee te identificeren, in bepaalde situaties zullen reageren, wat ze mooi vinden, welke helden, vijanden, maar ook kleuren, lettertypes, kortom voorkeuren en groeps-identiteit ze hebben.
De communicatie van producten en boodschappen naar zo’n groep (marktsegment, gehoor, club) verloopt volgens de weinig bekende, maar wel vrij strakke regels, zoals die door de lijnen in het Enneagram worden aangegeven. De brug tussen zender en ontvanger wordt versmald door wat aan beide kanten wordt `gezien' en `geaccepteerd'. Dat komt omdat de `realiteit' vervormd wordt door de filtering van de persoonlijkheid en de groupsidentiteit, en daarin zitten veel grotere verschillen dan men zich realiseert. Dat de een alleen naar de `inhoud' van iets kijkt, en de ander naar de emotionele waarde ervan, een derde het vertaalt in termen van macht, maar een vierde weer in weten, wordt door de presentator, schrijver, politicus meestal maar matig onderkend. Soms zie je dat er wel ‘populisten’ of populaire artiesten, presentators en acteurs zijn, die wel aanslaan. Het succes van mensen als Trump, Boris Johnson, Wilders en ja, ook Hitler was dat ze zelf een helder profiel hadden, dus maar één persoonlijkheid en dus intuïtief vertrouwen wekken, er is geen dubbele bodem en ze zijn populair, zelfs als de boodschap zelf niet al te best is.
Zelfs de beste boodschap heeft een verpakking en aanpassing nodig, wil men tenminste een groter publiek bereiken dan de `natuurlijke' partners. Het bereiken van nieuwe doelgroepen is vooral een kwestie van inleven, van kunnen accepteren dat anderen anders denken en reageren.
Luc Sala
Luc Sala is journalist, schrijver en was
mediaondernemer van o.a. het alternatieve televisiekanaal Kleurnet in Amsterdam
(1996-2001), waarvoor hij vele leraren en goeroes interviewde, een deel daarvan
staat op YouTube. De laatste jaren schrijft hij
boeken over cyberspace, festivals en rituelen, die ook te downloaden zijn zoals
via www.lucsala.nl/ritual of op www.academia.edu staan. Zijn website is www.lucsala.nl en hij is betrokken bij het
spirituele centrum www.myster.nl
Literatuur:
Gegeven de beperkingen van het systeem zoals hierboven uiteengezet is er veel over te lezen, ook op internet.
Een van de meest toegankelijke boeken is:
Personality Types van Don Richard Riso (Houghton Mifflin/Aquarian Press ISBN 0-395-53518-2
en het vervolg daarop is : The practical Guide to Personality Types ISBN 1-85538-050-1
Claudio Naranjo heeft bij Oscar Ichazo gestudeerd. Zijn boek daarover `Enneatype Structures' is een van de meest diepgaande. Uitg. Gateway, ISBN 0-89556-063-1
Verder heeft Helen Palmer er meer verhalend over geschreven en is er een reeks boeken uit de Jezuïeten-hoek (Chicago).
Er is een Duits boek van Eli Jackson-Bear.
Er zijn ook Nederlandse boeken, onder meer van Willem Jan van de Wetering
Een ouder artikel van mij uit 1993 over het enneagram staat hier, verder een analyse van de Transcendente Meditatie beweging in relatie tot het enneagram, nog een algemeen artikel over enneagram en zelfontdekking, en over enneagram en marktsegmentatie