SPIRITUALITEIT

door Luc Sala

"Instant-verlichting koop je niet op de hoek"
"Ga jij nog wel eens naar de kerk?"
"Nou nee, maar Peter is pas nog naar een lezing geweest van een of andere Rama en de kinderen waren deze zomer op een natuurkamp waar ze ook aan meditatie deden!"

Religie is uit, spiritualiteit is in. Dogmatisch leergezag verwerpen we, maar de New Age bloeit. Kerken zijn op hun retour, maar nieuwe bewegingen en cults krijgen een overenthousiaste aanhang. Er is op spiritueel gebied veel aan de gang, en denk nu niet dat dat allemaal ver weg gebeurt. Waarschijnlijk zijn er in je directe omgeving aanhangers van Sai-Baba, mensen die als Sanyassin de Baghwan (Osho) volgden; op het oog heel nette burgers die toch Transcendente Meditatie beoefenen, af en toe een weekend Tantra of Body-awareness doen of gewoon voor zichzelf bezig zijn met de aloude vragen over de zin van het leven en het wezen van de realiteit. Dat kun je afdoen als mid-life crisis of zweverigheid, maar vrijwel iedereen loopt er vroeg of laat toch tegenaan. Misschien schrik je zelfs een beetje van dat woord spiritualiteit, maar wie zich bezighoudt met bewustzijn, iets doet aan meditatie of visualisatie, aan yoga of alternatieve geneeskunde, is toch bezig in dezelfde sfeer. Het gaat allemaal om de relatie tussen wat je zelf denkt, voelt en ervaart en dat wat er buiten jezelf in de wereld om je heen gebeurt. Dat is het terrein van de religie, van de spiritualiteit, van de magie en de mystiek.

Spiritualiteit kom je overal tegen, al is het soms wat weggestopt. Maar wat gebeurt er nu allemaal in de jaren negentig op dat gebied? De ontkerkelijking gaat verder, klaagt men uit traditionele hoek, terwijl de New Age-beweging juist aantrekt. De `officiële' medici willen niets weten van psycho-actieve frequenties, smart drugs en brainmachines, maar vanuit de garage-scene van de New Edge komen die dingen toch op de markt en rapporteren gebruikers dat het niet alleen werkt maar hen bovendien tot diepere inzichten brengt. Hasj is verboden, drank mag en drugs zijn een sociaal probleem, maar steeds meer boeken gaan over de rol van dergelijke middelen in spirituele tradities. Naast de `nette' religies en politieke stromingen is er een onderstroom, een tegenbeweging die steeds duidelijker voelbaar wordt.

Het raakt ons allemaal op een iets andere manier, we denken erover na, maar hoe moet je nu tegen zoiets als acupunctuur aankijken? Op het eerste gezicht is dat een medische techniek, iemand steekt naaldjes in je lijf en dan voel je je vaak beter of klachten verdwijnen. Maar het komt wel uit de Oosterse religieuze tradities voort; bij de acupuncturist hangen platen met Oosterse symbolen en de alternatieve groepspraktijk straalt ook iets spiritueels uit, hoe zit dat?

Heel wat mensen zijn op die manier de afgelopen twintig, dertig jaar gaan twijfelen aan de `rationele' scheiding tussen lichaam en ziel, aan de scheiding tussen het rationele stoffelijke en de rest. Al dat materiële is wel mooi, de medische wereld kan tegenwoordig heel wat onderdelen vervangen, maar er mist iets. Dus is men gaan shoppen in andere culturen en er is nogal wat binnengehaald: de esoterische cults en alternatieve geneeswijzen vliegen je om de oren, van oorkaarsen van de Amerikaanse Indianen tot sex-therapie in een Tantristisch-Boeddhistisch kader. Het probleem was dat om geaccepteerd te worden men de wat diepere wortels maar uit beeld liet en alleen met de effecten aan de weg timmerde. Raak je hoofdpijn kwijt met zelf-hypnose, verbeter je libido of word rijk door visualisatie, voel je beter met meditatie, ga op je hoofd staan tegen constipatie, we maken er makkelijker grapjes over dan dat we ons realiseren dat dit allemaal voortkomt uit andere religieuze en spirituele tradities.

Vooruit, verleg dat kader eens en omarm het idee dat het lichaam en de ziel in elkaars verlengde liggen. Dan wordt gezond eten een spirituele activiteit, maar ook joggen of je suf dansen op een house-party, of zelfs sex. En omgekeerd besef je dan dat meditatie of bidden en zingen ook heel gezond kan zijn. Dat weten we ook wel, maar zodra iemand dat dan weer als `godsdienst' brengt verhuist het naar de late uurtjes van VPRO of IKON of wordt het als satanisch afgeschilderd door de EO.

Realiteit = ervaring
Een ander principe dat we in veel van die nieuwe bewegingen herkennen, is dat de mens en de wereld om hem/ haar heen veel meer samenhangen dan we dachten. In de filosofie spreekt men dan over realiteit en ervaring van de realiteit, maar in praktische termen is het toch belangrijker om je rijk te voelen dan om rijk te zijn? Er is een soort spiegel-effect, als je je van binnen rot voelt zie je de wereld om je heen ook niet zitten. Ga je naar een fraai park of een schitterend huis, dan gaat je stemming ook in de lift. Voel jij je goed, dan straalt dat uit naar anderen, het lijkt wel of er soms een soort elektrisch veld is rond bepaalde mensen waar je je altijd goed bij voelt. Die noemt men al snel `verlicht', maar komt dat niet omdat zij het licht in anderen zien? Bewegingen als Transcendente Meditatie, maar ook wetenschappers als Rupert Sheldrake geloven in dergelijke velden, zelfs al hebben we nog geen metertjes om te zien hoe dat nu precies gaat. De effecten zijn er; is het je nooit opgevallen dat de thuisclub vaker wint en dat men in oorlogen geneigd is te geloven in het gelijk van de eigen partij?

Wie zich er een beetje in verdiept, vindt in bijvoorbeeld de Indiase Hindoe-wijsheden of de inzichten van de Amerikaanse Hopi's heel veel over de relatie tussen mens en wereld, oorlog en vrede, hemel en aarde, de verhouding tussen lichaam en ziel, tussen de verschillende energiecentra in ons lichaam, en nog veel meer. Wijze mensen als Zarathustra, Boedhha, Mohammed, Aristoteles, Augustinus en zonder twijfel ook Jezus wisten veel meer over praktische psychologie dan die geleerde pieten van tegenwoordig. Voor de èchte vragen van alledag zijn er toch nog geen pilletjes of computerprogramma's? De psychologie zou ons als wetenschap daar wel eens wat meer bij kunnen helpen, maar laat ons vaak in de steek met vage theorieën en omzeilt vragen over spiritualiteit. De New Age en de serieuze psychologen, dat is vaak water en vuur. Juist omdat er in de New Age zoveel wordt gewerkt op dat grensgebied van binnen en buiten, van bewust en onbewust, van gedachte naar realiteit, is het jammer dat er `officieel' zo weinig aan gedaan wordt. Misschien is dat ook wel de reden waarom al die `leraren' en `meesters' zoveel succes hebben. Want je kunt heel moeilijk doen over dieptespychologische projecties en archetypische beïnvloeding, maar dat begrijpt toch niemand.

De uitspraak van Sogyal Rinpoche: `Als jij makkelijk bent, is de wereld niet moeilijk' helpt me meer dan al die boeken van Freud of Jung. In moeilijke situaties herinnert dat zinnetje me eraan dat de wereld zoals ik die ervaar een soort spiegel is van wat ik van binnen denk en omgekeerd. Wil ik daar wat aan doen, dan kan ik van binnen beginnen of juist van buiten, dat maakt nog niet eens zoveel uit. Ik kan bijvoorbeeld zelf gezonder en milieuvriendelijker gaan eten, maar ook proberen een organisatie op te zetten die daar wat aan doet; het effect is op den duur hetzelfde.

We kunnen spiritualiteit op veel niveaus beleven. We kunnen helemaal in ons hoofd blijven zitten of juist helemaal `uit ons dak gaan' door te dansen en te drummen in een Indiaans ritueel. We kunnen iedereen proberen lief te hebben door ons hart open te stellen, opgaan in rituelen of juist mystiek alleen accepteren wat van binnen komt, maar de diepste vragen blijven onopgelost.

Het grensgebied tussen binnen en buiten
Spiritualiteit zien we, in tegenstelling tot religie, als een heel persoonlijke zaak. Het gaat om onze relatie tot wat we misschien God noemen, maar wat we ook wel aanduiden als de `ultieme realiteit', `het universum' of gewoon als `de natuur'. Misschien gebaseerd op wat we ooit ervaren hebben, misschien natuurlijk gegroeid uit een traditie, in ieder geval niet iets waar we heel makkelijk over praten. Het is meer een kwestie van voelen, en wat dat betreft is het vaak gemakkelijker om maar de leer van een of andere kerk of beweging te volgen, die een `schitterende waarheid' in pacht heeft, zoals de laatste encycliek van de Paus nog eens benadrukte. Spiritualiteit is natuurlijk de basis van de religie, maar kerken hebben de neiging om heel snel een institutionele en dogmatische waarheid te gaan opleggen. Zo gauw iemand uit onvrede met het bestaande een nieuwe orde voorstelt en daar enigermate in slaagt, dringt de onvrijheid zich met de organisatiegraad aan de volgelingen op. Ook moderne bewegingen ontkomen daar niet aan, al snel bespeur je ook daar een soort eenvormigheid die vaak nog groter wordt omdat een bepaald soort mensen zich er thuisvoelt. Degenen die hun eigen individuele ervaringen en hun eigen `geweten' als morele maatstaf nemen worden vaak verketterd. De historie zit vol met dergelijke figuren. Toevallig is het dit voorjaar 750 jaar geleden dat in MontSágur in Zuid-Frankrijk de Katharen werden weggevaagd, een van de duidelijkste verinnerlijkte religieuze bewegingen uit de geschiedenis (waar ons woord ketter vandaan komt).

Wie een beetje in het wereldje duikt, struikelt over de salongodsdiensten, over spirituele leiders, avataren, verlichte geesten en messiassen, wijsneuzen met wereldtheorieën en rommelaars in esoterische inzichten. Iedere week is er wel een andere Swami, Ram, Rishi, of wereldleraar in Amsterdam en ik moet toegeven dat ik die ook vaak met veel plezier ga aanhoren. Zonder uitzondering zijn het bijzondere mensen en wie openstaat voor hun energie kan er een boel van leren. Ik persoonlijk zie dat `verlichte' niet zo zitten, maar dat zal wel iets te maken hebben met een of andere onverwerkte frustratie.

Wat er op spiritueel gebied aan de hand is valt niet meer in kort bestek samen te vatten, het aantal stromingen, cults, nieuwe kerken, mysterie-scholen, ashrams en alternatieve academies is duizelingwekkend. Er zijn oude religies die weer terugkomen en New Age-stromingen die eigenlijk ook oude wijn in nieuwe zakken te voorschijn halen. Valt daar nu wat duidelijkheid in te scheppen, zijn er wat grote lijnen?

Ik wil een paar handvaten proberen aan te geven.

In de eerste plaats kun je de bewegingen indelen in drie energie-groepen, die overeenkomen met hoofd, hart en lichaam (buik). Sommige bewegingen zijn erg mentaal gericht, daar wordt gevorst en gewroet in teksten en openbaringen, men ziet het denken als belangrijkste uiting van de menselijke natuur. Dan zijn er de bewegingen die het hart centraal stellen, met de liefde als belangrijkste emotie. De laatste groep gaat uit van het lichaam en ziet bijvoorbeeld expressie en sexualiteit als cruciale aspecten.

Iedere kerk of beweging heeft wel van alles wat, maar vaak is er toch wel een lijn te herkennen. Zo houden de mensen van de Gnosis zich duidelijk met het mentale bezig en soefi's met het hart, terwijl de `Cult van het lichaam' duidelijk te herkennen is in veel New Age-groepen.

Een tweede manier om naar spiritualiteit te kijken is het onderscheid tussen mystiek en magie. Twee woorden die wel dicht bij elkaar liggen, maar die toch ook duidelijk verschillen. Bij magie gaat het om de beïnvloeding van de realiteit, bij mystiek om het accepteren van wat er is.

Mensen die druk bezig zijn om hun wereld - of beter gezegd hun ervaring van die wereld - te veranderen door gedachte, woord en daad kunnen we als magisch aanduiden; degenen die de `Schepping' verwelkomen als gegeven zijn mystiek ingesteld. In ieder van ons zijn die twee kanten als een soort ying-yang aanwezig, maar het is een nuttig onderscheid. Iemand die bewust werkt met visualisatie en wilskracht of die bijvoorbeeld door gerichte meditatie of ontspanning iets wil bereiken is dus magisch bezig. Dat hoeft niet negatief te worden opgevat, het aloude bidden is niet veel anders en dat een gezonde geest in een gezond lichaam beter tot zijn recht komt hebben we ook tot een soort `jogging'- godsdienst verheven.

Een kerk of beweging is ook vaak heel gezellig en beschermend. We kunnen dus een onderscheid maken tussen de spirituele en de sociaal-psychologische aspecten van bewegingen. Er is de sociale structuur, waarin mensen bijvoorbeeld materiële steun vinden of hun eenzaamheid ontvluchten in een kerk. Er zijn vaak heel herkenbare behoeftes, zo wordt wel gesteld dat de Baghwan zo'n succes had omdat hij voor een naoorlogse generatie de projectie was van de - ontbrekende - liefhebbende ouder.

Hoe zuiver blijft een beweging trouw aan de basisbeginselen? Kijk maar in hoeverrre de Katholieke Kerk in haar historie soms afdwaalde van de eenvoudige geboden van Jezus.

Veel van de moderne bewegingen leggen de spirituele ervaring in het verlengde van de psychologie, van de relatie-therapie en van het sleutelen aan de onvrede met jezelf. Als je nu maar gezonder bent, fitter, verder hebt gereisd, minder gefrustreerd, meer open bent, meer liefde kunt geven en ontvangen, dan kom je ook meer in contact met die `andere werkelijkheid'. En geloof me, dat is allemaal waar en ik heb op dat gebied heel wat gedaan, gereisd, getherapied en gemediteerd. Uiteindelijk is God echter ook in je achtertuintje en kun je hem daar op een rustig moment treffen zonder poeders, pillen, brain-machines of dieet.

Spiritualiteit in deze tijd is voor een deel het teruggaan naar de bronnen van het geloven, in eigen ervaringen of in historische figuren, voor een deel is het ook een zoektocht naar het andere, nieuwere en betere. We willen het liefst een soort instant-verlichting krijgen aangereikt, maar vergeten wellicht dat de basis van de spiritualiteit in onszelf ligt. We kunnen hoogstens over verlichting spreken wanneer we het licht van de ander in ons hart toelaten.

Luc Sala