door Luc Sala

Verslaving, spiritualiteit en therapie

Gebruik van verslavende middelen kan o.a. ontstaan als methode om spirituele ervaringen te hebben of uit onmacht om zin te geven aan het leven. Als een verslaafde besluit om af te kicken zal hij gedurende deze periode des te harder tegen dit soort `levensvragen' aanlopen. Psychologe Anne Goossensen gaat op (literatuur-)onderzoek uit en tracht te ontdekken wat een spiritueel mensbeeld kan toevoegen aan de behandeling van verslaafden.

Een borreltje op zijn tijd vinden veel mensen lekker. Anderen verkiezen een joint. Wie wel eens geestverruimende middelen gebruikt, weet dat grensoverschrijdende ervaringen mogelijk zijn. Er zijn verschillende motieven om deze middelen te gebruiken: één ervan is het zoeken naar spirituele ervaringen. Met behulp van psychedelisch druggebruik rapporteren mensen kosmisch religieuze ervaringen, heroriëntatie van waarden, gevoelens van grote verrijking en verhoogd zelfvertrouwen. Een gedrags-verandering en betere intieme relaties kunnen het gevolg zijn van zulke ervaringen. Echter bij gebruik van genotmiddelen schuilt het gevaar van gewenning en daarna van verslaving.

De meeste mensen hebben mechanismen die het gebruik van verslavende middelen binnen de perken houden. Wanneer dat niet lukt kan er kontakt gezocht worden met de hulpverlening. Er zijn veel verschillende hulpverleningsvormen vanuit verschillende theoretische achtergronden. We gaan er hier vanuit dat wanneer drugs en alcohol als middelen gebruikt worden om toegang te krijgen tot spiritueel bewustzijn, het herstelproces geformuleerd kan worden als het creëren van de spirituele verbinding zonder verslavende hulpmiddelen nodig te hebben.

Somber

Therapie is vaak somber; het gaat om dingen, die je niet kunt, die je nog moet leren, waarin je faalt, om onverwerkt verdriet, om problemen met mensen om je heen, om geestelijke pijn. En om strategieën waarmee dat te verbeteren is.
Vanuit een spiritueel perspectief gezien, wordt het hoopvoller, dan wordt het lichter. Dat komt omdat er vanuit een ander mensbeeld gewerkt wordt. Dat is het ene. Het andere is dat spiritualiteit een ontwikkelingsweg aangeeft, ook voor mensen, die geen problemen hebben met zichzelf, hun omgeving of hun verleden. M.b.v. spiritualiteit worden dan waarden aangereidt, die verder ontwikkeld zijn. Subtielere waarden, waardoor een therapieproces overgat in een individuatieproces, zoals Jung dat noemt. Iemand heeft een probleem gehand dat heeft hij doorgewerkt, opgelost. Maar hij is er niet alleen van genezen, hij is er zelfs beter van geworden, want de therapie heeft hem iets extra's gebracht, wat ligt op het gebied van zingeving.

Spiritualiteit, religie en zingeving

Om niet in begripsverwarring te geraken wil ik de begrippen spiritualiteit, religie en zingeving verduidelijken. In het tijdschrift Speling beschrijft Steggink het als volgt:
'Spiritualiteit betekent het bewust en uitdrukkelijk cultiveren van het onuitroeibaar grondverlangen in de mens naar heelheid in gebrokenheid, je aandacht en gevoeligheid voor gebrokenheid en heelheid scherpen door bezinnend, met alle zinnen open, in te gaan op wat zich aandient: in de eerste plaats in jezelf het eigene, zoals je met heel de wereld van de zinnen verbonden bent en daarin uitstaat naar het andere en de ander'.

Religie verschilt duidelijk van spiritualiteit in de zin van dat er sprake is van een `ingewijde', zoals een dominee, die als intermediair optreedt tussen de geestelijke en de fysiek waarneembare wereld. Bij spiritualiteit is het kontakt tussen de voorgenoemde twee werelden meer direct. Verder wordt religie gekenmerkt door traditie en rituelen, terwijl spiritualiteit een persoonlijke vorm aanneemt en meer te maken heeft met waar mensen inspiratie uit halen.
Zingeving is het zoeken naar antwoorden op existentiële vragen, zoals: Waarom leef ik? Waarom ontmoet ik deze situaties? Is er zin te ontdekken in mijn ervaringen? Het heeft met reflecteren en met normen en waarden te maken.

Typologie

Op een symposium over spiritualiteit en verslaving schetste drs. van den Elzen de volgende typologie van verslavingsproblemen. Er zijn twee dimensies van geestelijke ontwikkeling te onderscheiden: de dimensie van de pragmaticus -doener- die staat voor het jezelf verwerkelijken door dingen te hebben, bijvoorbeeld een huis, een auto, een opleiding of een partner en daartegenover de tweede dimensie van de mysticus; die zoekt naar de kwaliteiten van het leven, de zin van het leven en waarden/normen om mee te leven (bijvoorbeeld zoeken naar ervaring van liefde en wijsheid). Evenwichtige geestelijke ontwikkeling ontstaat wanneer een stukje op de pragmatische lijn en daarna een stukje op de mystieke lijn ontwikkeld wordt. Bij eenzijdige ontwikkeling -de mysticus, die niet kan aarden en de pragmaticus die enthousiasme mist- kan verslaving een schijnoplossing zijn. De pragmaticus neemt alcohol of drugs om zo de geestelijke dorst te lessen en de mysticus neemt zo'n middel uit onvermogen om ideeën, gedachten en inspiraties te realiseren.

Theorie

Binnen de universitaire psychologie is niet veel ruimte voor spiritualiteit. En psychologen die zich in het spirituele van de mens verdiepen, denk aan Jung, worden buiten de wetenschap gesloten. In verschillende spirituele therapieën worden er twee concepten van 'het zelf' genoemd. Het persoonlijke zelf; ook wel het ego genoemd. Hierin opereren gedachten, wensen, verlangens en angsten. Deze soms onbewuste mechanismen ontstonden vaak al in onze vroege jeugd. Het tweede concept is het universele Zelf. Dit is te omschrijven als 'Een toestand van psychische naaktheid, waarin we al onze psychische kleren (boven beschreven elementen) hebben uitgetrokken en slechts een zuiver zijn resteert'. In het Zelf wordt eenheid, vrede en stilte ervaren in tegenstelling tot de gebrokenheid en tegenstrijdigheden in het persoonlijke zelf. Als belangrijkste probleem van het menselijk leven noemt Assagioli (grondlegger van de psychosynthese) om te komen tot: Dat het niet meevalt om dit probleem op te lossen komt vanwege verwarring. Deze ontstaat omdat we te maken hebben met een onderliggende eenheid, die intuïtief aangevoeld kan worden, naast de ervaring van verdeeldheid, die we in ons zelf kunnen bemerken. Deze ervaring van eenheid, wordt ook het universele Zelf genoemd. Groei vindt plaats wanneer we ons steeds minder aan het persoonlijke zelf of ego vastklampen, maar proberen te leven vanuit de vrede van het Zelf. Er wordt als het ware boven het persoonlijke zelf uitgestegen in een transpersoonlijke beweging. Deze beweging van persoonlijkheid naar Zelf is te karakteriseren aan de hand van veranderingen. 'Deze veranderingen zijn -in vogelvlucht- te kenmerken als: Van bezig zijn naar zijn. Van veelvoud naar eenheid (de persoonlijkheid neemt in zichzelf en bijvoorbeeld tussen mensen steeds tegen-strijdigheden waar, op het niveau van het Zelf wordt harmonie ervaren). Van tijd naar tijdloosheid (ons tijdsbesef verdwijnt bijvoorbeeld als we in beslag genomen worden door een activiteit of ontmoeting). Van vorm naar vormloos (wanneer vormen wegvallen, verdwijnen ook begrenzingen, daarmee ontstaat er ruimte en vrijheid). Van beheersing tot overgave (overgave aan wat het leven ons brengt, een tevredenheid met alles wat zich onaangezocht aandient).' (Ferrucci 1985).

Visualisatie-technieken

Er zijn verschillende manieren om met de heelheid in jezelf in kontakt te komen en zo de spirituele verbinding te maken. Eén manier om de spirituele dimensie bij het proces te betrekken is de visualisatietechniek. Deze methode van Krystal & Zweben is heel goed van toepassing bij verslavingsproblemen.
Het visueel voorstellen van bijvoorbeeld een heel mooi stralende zon, waar veel kracht en energie vanuit straalt, kan werkelijk energie opleveren. Onder visualisaties wordt verstaan; het in de geest voorstellen van kleuren, figuren en symbolen, op het scherm van het geestesoog.
Vanuit de transpersonele Jungiaanse psychologie schreef Krystal een boek over visualisaties bij scheidingsprocessen. Deze scheidingsprocessen kunnen opgevat worden als rouwprocessen, om een dierbare die gestorven is of een relatie die beëindigd is. Stoppen met een middel waar je afhankelijk van bent geworden is ook een scheidingsproces. Dat wordt vergemakkelijkt door regelmatig oefeningen doen waarin je visualiseert, dus je in gedachten in de vorm van een beeld voorstelt, dat je de afhankelijkheid van het middel verbreekt. Het proces begint met het aanleren van een basisfiguur, die gedurende enkele weken iedere ochtend en avond in gedachten thuis uitgevoerd wordt (de stralende zon). Als dat lukt komt het scheidingsritueel (Figure Eight) aan bod. Je trekt in gedachten een cirkel van een blauwe kleur om jezelf en een andere cirkel, ook blauw om hetgeen waar je afstand van wilt nemen. Dan komen de twee cirkels bij elkaar tot ze raken, waarna de lijn van de acht in gedachten gevolgd wordt. Daarbij stel je je voor dat de energie teruggetrokken wordt van de cirkel met het verslavende middel naar de eigen cirkel. Deze visualisatie kan elk moment gedaan worden, op elk moment dat de verslaafde aan hetgeen, waar hij afscheid van wil nemen, moet denken. Door deze oefening regelmatig te doen wordt het makkelijker om afstand te nemen van het middel en de verleiding minder.

Praktijk

In Nederland heb ik gezien, dat afhankelijk van de methode die men aanhangt, de oorzaak van het verslaafd zijn op verschillende gebieden gezocht wordt. In de jeugd, uiten van emoties, gezin of partner of traumatische ervaringen. Ik pleit ervoor dat ook de zingevingscomponent serieus wordt onderzocht op bijdrage aan de verslaving en aangrijpingspunt tot genezing ervan. Daarbij heb ik voor ogen, dat er systematisch aandacht aan besteed wordt op een wijze waar ruimte is voor eigen vormgeving van de spirituele behoeften vanuit de cliënt. Dus niet dat een verslaving aan drugs of alcohol veranderd wordt in een verslaving aan God.
* Terug naar de Ego 2000 index
E / 12 Jan 95